Հետպատերազմական շրջանում անձի արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիայի հիմնախնդիրը և հաղթահարման մեթոդաբանությունը

Առաջին եռամսյակ /2021 - հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր/

Հետազոտել հիմնախնդրի ուսումնասիրման տեսական հիմքերը, վերլուծել հասարակագիտական և մարդաբանական այլ գիտակարգերի ձեռքբերումները։

Երկրորդ եռամսյակ /2022 - հունվար, փետրվար, մարտ/

Հավաքագրել հետազոտման համակազմը, առանձնացնել թիրախ խմբերին, փորձարարական հետազոտության նախապատրաստական աշխատանքների կազմակերպում, հարցաթերթերի մշակում:

Երրորդ եռամսյակ /2022 - ապրիլ, մայիս, հունիս/

Հոգեախտորոշիչ աշխատանքների իրականացում  Երևանում. հետպատերազմական շրջանում արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիկ դրսևորումների բացահայտում:

Չորրորդ եռամսյակ /2022 - հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր/

Հոգեախտորոշիչ աշխատանքների  իրականացում Հայաստանի Հանրապետության 5 մարզերում. հետպատերազմական շրջանում արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիկ դրսևորումների բացահայտում:

Հինգերորդ եռամսյակ /2022 - հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր/

Ձեռք բերված արդյունքների մշակում, հետպատերազմական շրջանում անձանց արժեհամակարգի և վարքագծային փոփոխությունների վերհանում, դեզադապտացիայի ձևերի, գործառնման մեխանիմզների  պարզում:

Սոցիալական գովազդի պատրաստում:

Ծրագրի հանրայնացում:

Վեցերորդ եռամսյակ

/2023 - հունվար, փետրվար, մարտ/

Հոգեշտկող աշխատանքների իրականացում  Երևանում. հետպատերազմական շրջանում ադապտացիայի, հասարակական ինտեգրացիայի և ասերտիվ վարքի ձևավորման հնարավորությունների բացահայտում:

Յոթերորդ եռամսյակ

/2023 - ապրիլ, մայիս, հունիս/

Հոգեշտկող աշխատանքների  իրականացում Հայաստանի Հանրապետության 5 մարզերում. հետպատերազմական շրջանում ադապտացիայի, հասարական ինտեգրացիայի և ասերտիվ վարքի  ձևավորման հնարավորությունների բացահայտում:

Ութերորդ եռամսյակ

/2023 - հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր/

Սոցիալական մարգինալ անձանց և խմբերի դասակարգում՝ համաձայն ստացված արդյունքների, ռազմավարական և մեթոդաբանական մոդելների մշակում:

Իններրորդ եռամսյակ

/2023 – հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր/

Մարգինալ թիրախ խմբերի վարքի կառուցողական և ապակառուցողական մեխանիզմների վերհանում, կոնստրուկտիվ ադապտացիայի ձևերի մշակում և ներդրում:

Հոդված/ներ/ի հրատարակում:

Տասներրորդ եռամսյակ

/2024 – հունվար, փետրվար, մարտ/

Թիրախ խմբերի հետ կրկնակի հանդիպում - թրեյնինգների իրականացում  Երևանում:

Սոցիալական գովազդի պատրաստում:

Տասնմեկերրորդ եռամսյակ

/2024 – ապրիլ, մայիս, հունիս/

Թիրախ խմբերի հետ կրկնակի  հանդիպում- թրեյնինգների իրականացում  Հայաստանի Հանրապետության  5 մարզերում:

Հոդված/ներ/ի հրատարակում, ծրագրի հանրայնացում:

Տասներկուերրորդ եռամսյակ

/2024 – հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր/

Հետազոտության գործնական, ելակետային արդյունքների հիման վրա գիտական հոդվածների հրատարակում, բուհական միջառարկայական ծրագրերի  մշակում, կոլեկտիվ մենագրության հրատարակում:

Ծրագրի հանրայնացում:

Առաջին եռամսյակ /2021 –

հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր/

Հետազոտվել են հիմնախնդրի ուսումնասիրման տեսական հիմքերը, վերլուծվել են հասարակագիտական և մարդաբանական այլ գիտակարգերի ձեռքբերումները։

Հիմնախնդրի տեսական հիմքերն ամփոփվել են հետևյալ բովանդակությամբ․

• Անոմիայի փիլիսոփայական կոնցեպտի զարգացումը
• Անոմիայի սահմանումը սոցիոլոգիական գիտակարգում
• Անոմիայի հետազոտության հոգեբանական տեսությունները
• Անոմիայի գիտական սահմանումների համեմատական վերլուծություն

• Հետպատերազմական հասարակության սոցիալ-հոգեբանական բնութագրերը
• Արժեհամակարգի տրանսֆորմացիան հետպատերազմական հասարակությունում
• Անձի սոցիալականացումը հետպատերազմական հասարակությունում
• Անձի հետպատերազմական անոմիայի եզրույթի սահմանումը։

Երկրորդ եռամսյակ /2022 –

հունվար, փետրվար, մարտ/

Հավաքագրվել է հետազոտման համակազմը, առանձնացվել են թիրախային խմբերը, կազմակերպվել են փորձարարական հետազոտության նախապատրաստական աշխատանքներ, մշակվել հարցաթերթեր։

Հետազոտությունը իրականացվել է հետևյալ թիրախային խմբերում՝

• Պատերազմի մասնակիցներ
• Պատերազմի մասնակիցների ընտանիքի անդամներ
• Պատերազմում զոհվածների ընտանիքների անդամներ
• Անհետ կորած զինծառայողների ընտանիքների անդամներ
• Պատերազմի ընթացքում գործող մասնագիտական խմբեր /բժիշկներ, փրկարարներ, սոցիալական աշխատողներ/
• Հետպատերազմական շրջանում անօթևան մնացած անձինք
• Հետպատերազմական շրջանում գործազուրկ անձինք
• Հետպատերազմական շրջանում աշխատանքը պահպանած անձինք
• Պատերազմին մասնակցություն չունեցող անձինք
• Քաղաքաբնակներ
• Գյուղաբնակներ
• Սահմանամերձ գոտում բնակվողներ
• Ոչ սահմանամերձ գոտում բնակվողներ
• Հետպատերազմական շրջանում աշխարհագրական և մշակութային մարգինալներ /միգրացիոն դիրքորոշում ունեցող անձինք, էթնոմարգինալներ, կրոնական և ազգային փոքրամասնություններ/

Հետազոտական ծրագրի իրականացման նպատակով կիրառվել են սոցիալ-հոգեբանական հետևյալ մեթոդները․

ա/ Դիտում

բ/ Հարցազրույց, զրույց

գ/ Անկախ բնութագրերի հետազոտություն

դ/ Կենսագրական մեթոդ

ե/ Ռոջերս-Դայմոնդի ադապտացիայի մակարդակի հոգեախտորոշում

զ/ Սոցիոմետրիա

է/ Լեոնհարդի բնավորության շեշտվածության բացահայտման մեթոդիկա

ը/Ինքնագնահատականի բացահայտման Q-ընտրանք մեթոդիկա

թ/ Ռոկիչի արժեքների բացահայտման մեթոդիկա

ժ/ Թոմասի կոնֆլիկտայնության բացահայտման մեթոդիկա

ի/ Ռոզենցվեյգի ֆրուստրացվածության ախտորոշման մեթոդիկա

լ/ Ռ․ Քեթթելի անձի ուսումնասիրության բազմագործոն մեթոդիկա

խ/ Սակս- Լեվիի անավարտ նախադասությունների մեթոդիկա

Երրորդ եռամսյակ /2022 –

ապրիլ, մայիս, հունիս/

Հոգեախտորոշիչ աշխատանքներ են իրականացվել Երևանում, բացահայտվել են հետպատերազմական շրջանում արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիայի դրսևորումները:

Երկրորդ եռամսյակում ձևավորված մեթոդական գործիքակազմը կիրառվել է Երևան քաղաքի վերոնշյալ համապատասխան թիրախային խմբերում։ Իրականացված հոգեախտորոշիչ աշխատանքներն ենթարկվել են վերլուծության և ներկայացվել են գիտական զեկույցների և հոդվածների տեսքով։

Չորրորդ եռամսյակ /2022 –

հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր/

Իրականացվել են հոգեախտորոշիչ աշխատանքներ Հայաստանի Հանրապետության թվով 5՝ Վայոց Ձորի, Գեղարքունիքի, Շիրակի, Լոռու, Տավուշի մարզերում, բացահայտվել են հետպատերազմական շրջանում արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիայի դրսևորումները։

Երկրորդ եռամսյակում ձևավորված մեթոդական գործիքակազմը կիրառվել է ՀՀ վերոնշյալ մարզերի համապատասխան թիրախային խմբերում։ Իրականացված հոգեախտորոշիչ աշխատանքներն ենթարկվել են վերլուծության և ներկայացվել են գիտական զեկույցների և հոդվածների տեսքով։ Թեմայի շրջանակներում իրականացվել է ծրագրի լուսաբանման ապահովում՝ իրազեկման գրքույկների տպագրության և սոցիալական գովազդի պատրաստման միջոցով։

Հինգերորդ եռամսյակ /2022 - հոկտեմբեր, նոյեմբեր, դեկտեմբեր/

Մշակվել են ձեռք բերված արդյունքները, նկարագրվել և վերհանվել են հետպատերազմական շրջանում անձանց արժեհամակարգի և վարքագծային փոփոխությունները, դեզադապտացիայի ձևերը և գործառնման մեխանիմզները:

Արդյունքների մշակումն իրականացվել է ըստ համապատասխան թիրախային խմբերի: Արդյունքների մշակման նպատակն էր խմբավորել և դասակարգել մասնակիցների գնաահատականները հետպատերազմական փուլի վերաբերյալ, վերհանել արժեհամակարգային և վարքագծային փոփոխությունները: Նկատվել է պատերազմի մասնակիցների և մասնակցություն չունեցող անձանց գնահատականներում որոշակի տարակարծություն: Պատերազմի մասնակից հարցվողներն իրենց գնահատականները հնչեցնելիս ներկա իրողությունները ակամայից համեմատում էին պատերազմում իրենց կողմից հաղթահարված դժվարոթյունների հետ և համեմատաբար ավելի հանգիստ դիրքորոշում էին ցուցաբերում հետպատերազմական փուլում նկատվող սոցիալական, հոգեբանական, տնտեսական և անվտանգային անորոշ իրողությունների հանդեպ: Հետպատերազմական կենսակերպի ընդհանուր անորոշությունն ինքնին գնահատում էին նորմալ երևույթ: Պատերազմում մասնակցություն չունեցող անձանց գնահատականներում շեշտադրվում էին հատկապես իրենց ապագայի հանդեպ անորոշ սպասումները, որոնք առանձնանում էին ապագա անելիքների հանդեպ թերահավատությամբ և պահանջմունքների որոշակի սահմանափակմամբ: Այս խմբում գերակա էին անվտանգության և առողջության պահպանման պահանջմունքները: Պատերազմի մասնակիցները հետպատերազմական փրուլում կարևորել են հատկապես ինքնուրույնության և հաղորդակցման պահանջմունքները:

Արդյունքների մշակման փուլում պարզ է դարձել, որ պատերազմի մասնակիցների ընտանիքների անդամներն իրենց գնահատականները հնչեցնելիս ներկա իրողությունները ակամայից համեմատում էին պատերազմում իրենց ազգականի կողմից հաղթահարված դժվարոթյունների հետ: Դրա հետ զուգահեռ, միտում կա պատերազմի մասնակցի կողմից արդեն հաղթահարված դժվարությունները կամ դրանց հետևանքները ներկայացնելու որպես դեռևս գոյություն ունեցող և արդիական խնդիրներ: Հետպատերազմական կենսակերպն ընդհանուր առմամբ գնահատում էին որպեես անորոշ և անկայուն: Պատերազմում զոհվածների ընտանիքի անդամների գնահատականներում հետպատերազմական փուլը գնահատվում էր հիմնականում վշտի վերապրման տեսանկյունից, իրենց զոհված ազգականի՝ միջավայրում ճանաչված և գնահատված լինելու հանգամանքից ելնելով: Անհետ կորածներների ընտանիքներում հետպատերազմական փուլի գնահատականներն առանձնանում էին կտրուկ, երբեմն ծայրահեղ տարբերվող ձևակերպումներով: Ընդհանուր առմամբ, զոհվածների և անհետ կորածների ընտանիքների անդմաների գնահատականներում նկատվում էր պահանջմունքների որոշակի սահմանափակման միտվածություն՝ ուղղված հարազատի կորստի շեշտադրմանը և նրա կյանքի մեծարմանը: Այս խմբում գերակա էր կենսագրական հիշողության պահպանման պահանջմունքը: Հետպատերազմական փուլում անվտանգային պահանջմունքները կարևորվել են հատկապես պատերազմի մասնակիցների ընտանիքների անդամների կողմից:

Մասնագիտական խմբերի ներկայացուցիչները հետպատերազմական փուլը ընդհանուր առմամբ գնահատում էին որպես անորոշ և անկայուն: Մասնագետների կողմից շեշտադրվում է միջվայրում նկատվող մարդկանց վարքագծի կտրուկ, երբեմն ագրեսիվ կողմը: Ենթամշակութային խմբերի ներկայացուցիչների գնահատականներում նկատվում էր պահանջմունքների որոշակի սահմանափակման միտվածություն՝ ուղղված առօրեական առաջնահերթ խնդիրների լուծումներին: Այս խմբում գերակա էր տվյալ ենթամշակութային խմբին պատկանելիության պահպանման պահանջմունքը, որը դրվում էր սոցիալական սպասումների հիմքում:

Աշխատանքը պահպանած անձնանց ձևակերպումներում հետպատերազմական փուլը ընդհանուր առմամբ գնահատվում էր որպես նոր իրողություն: Այն բնութագրվում էր Ես-ի և միջավայրի մասին նախկին պատկերացումների վերափոխմամբ և առկա անորոշությունների հետ զուգահեռ՝ ճկուն կերպով նոր վարքագիծ ձևավորելու ունակությամբ: Շեշտադրվում է այս փուլում ընտանեկան կայունության ամրապնդման պահանջմունքը: Գործազուրկ և անօթևան մնացած անձանց գնահատականներում նկատվում էր  հետպատերազմական փուլի՝ որպես միջանկյալ շրջանի, մասին շեշտադրումը: Այն ընկալվում էր որպես անցողիկ, վերափոխվող, որոշ դեպքերում նաև՝ սխալական կամ անհասկանալի շրջափուլ: Նկատվում էր պահանջմունքների որոշակի սահմանափակման միտվածություն՝ ուղղված առօրեական առաջնահերթ խնդիրների լուծումներին: Այս խմբում գերակա էր սոցիալական սպասումների ցածր աստիճան:

Ծրագրի հանրայնացման նպատակով ստացված արդյունքները՝

- քննարկվել են <> առարկայի շրջանակներում (ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոն, 2022-2023 ուսումնական տարվա երկրորդ կիսամյակ):

- ներկայացվել են ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնի isec.am պաշտոնական կայքի Հոգեբանական դիտարանի էջում:

- լուսաբանվել են <> խորագրով գիտաժողովում, որը կազմակերպվել էր ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնում 2023 թվականի հունիսի 21-ին:

- լուսաբանվել են «Հետպատերազմական շրջանում անձի արժեհամակարգի ճգնաժամի և անոմիայի հիմնախնդիրը և հաղթահարման մեթոդաբանությունը» խորագրով գիտաշողովում, որը կազմակերպվել էր ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնում 2023 թվականի դեկտեմբերի 24-ին:

- լուսաբանվել են «Անձի անոմիայի հիմնախնդիրը հետպատերազմական շրջանում» խորագրով գիտաժողովում, որը ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնում 2023 թվականի մարտի 6-ին:

- լուսաբանվել են WORLDCSS գիտաժողովում, որը տեղի է ունեցել 2023 թվականի օգոստոսի 17-18 ԱՄՆ Լոս-Անջելես քաղաքում:

- լուսաբանվել են New Perspectives in Science Education գիտաշողովում, որը տեղի է ունեցել 2023 թվականի մարտի 17-18-ը Իտալիա Ֆլորենցիա քաղաքում։

Վեցերորդ եռամսյակ /2023 –

հունվար, փետրվար, մարտ/

Իրականացվել են հոգեշտկող աշխատանքներ Երևանում հետպատերազմական շրջանում ադապտացիայի, հասարակական ինտեգրացիայի և ասերտիվ վարքի ձևավորման հնարավորությունների բացահայտում:

Երևան քաղաքում հետպատերազմական ադապտացիայի, հասարակական ինտեգրացիայի և ասերտիվ վարքի ձևավորմանն ուղղված հոգեշտկող աշխատանքներն իրականացվել են ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնի հոգեբանական դիտարանում: Հոգեշտկող աշխատանքների համար հիմք են հանդիսացել բարեկեցության մակարդակի (BBC Well-Being Scale), Ռատուսի (Rathus Assertiveness Schedule) և Շեյնովի (Sheinov Assertiveness Questionnaire) ասսերտիվության բնութագրման հարցարանները, ինչպես նաև Ռոջերս-Դայմոնդի ադապտացիայի մակարդակի հոգեախտորոշման, Ռոզենցվեյգի ֆրուստրացվածության ախտորոշման, սոցիոմետրիայի, Թոմասի կոնֆլիկտայնության բացահայտման մեթոդիկաների արդյունքները:

Համաձայն ստացված արդյունքների պարզ դարձավ, որ առավել արտահայտված են հոգեբանական բարեկեցության և սոցիալական փոխհարաբերությունների ու ասերտիվության մակարդակի ցուցանիշները: Ասերտիվության մակարդակը համեմատաբար ավելի թուլ է փոխկապակցված ֆիզիկական առողջության ցուցանիշի հետ: Ասերտիվության ցուցանիշները դրսևորել են ոչ նշանակալի կապեր անձանց և սոցիալական խմբերի կրթական մակարդակի հետ։ Այդ արդյունքները հիմք հանդիսացան, որպեսզի հոգեշտկող աշխատանքների ուղղվածությունը հիմնականում կազմի սոցիալական փոխգործողության մեխանիզմների ձևավորումն ու սոցիալական փոխհարաբերությունների զարգացումը:

Ի տարբերություն Հայաստանի Հանրապետության մարզերում հավաքագրված արդյունքների, Երևան քաղաքում ոորոշակի չափով արտահայտվեց նաև զբաղվածության աստիճանի ներգործությունն ասերտիվության և սոցիալական ինտեգրացիայի մակարդակի վրա։ Հոգեշտկող աշխատանքները ներառել են կոգնիտիվ հոգեթերապիայի, սենսիբիլիզացիայի, մկանային ռելաքսացիայի տարրեր պարունակող վարժություններ և հանձնարարություններ, ֆոկուս խմբերով աշխատանք:

Յոթերորդ եռամսյակ /2023 –

ապրիլ, մայիս, հունիս/

Իրականացվել են հոգեշտկող աշխատանքներ Հայաստանի Հանրապետության 5 մարզերում հետպատերազմական շրջանում ադապտացիայի, հասարակական ինտեգրացիայի և ասերտիվ վարքի ձևավորման հնարավորությունների բացահայտում:

Հայաստանի Հանրապետության մարզերում այդ աշխատանքները կատարվել են տեղերում՝ մարզպետարանների հետ նախապես համաձայնեցված վայրերում՝ մշակույթի կենտրոններում, դպրոցներում կամ հասարակակական կազմակերպությունների տարածքում: Գյուղական շրջաններում զբաղվածության և կրթական մակարդակի ցուցանիշները չեն դրսևորել որևէ նշանակալի կապ հոգեբանական բարեկեցության և ասերտիվության մակարդակի հետ: Հոգեշտկող աշխատանքները ներառել են կոգնիտիվ հոգեթերապիայի, սենսիբիլիզացիայի, մկանային ռելաքսացիայի տարրեր պարունակող վարժություններ և հանձնարարություններ, ֆոկուս խմբերով աշխատանք:

Ութերորդ եռամսյակ /2023 –

հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր/

Իրականացվել է սոցիալական մարգինալ անձանց և խմբերի դասակարգում՝ համաձայն ստացված արդյունքների, ռազմավարական և մեթոդաբանական մոդելների մշակում:

Համաձայն ստացված արդյունքների, մշակվել է հետպատերազմական փուլում սոցիալական մարգինալ անձանց և խմբերի անոմիայի մեթոդաբանական մոդելը, որի հիմքում ընկած է արժեհամակարգի և պահանջմունքների դասակարգումն ըստ՝

• Հետպատերազմական փուլում չլուծված խնդիրների ռեյտինգավորման սկզբունքի.
• Հետպատերազմական փուլում լուծված խնդիրների ռեյտինգավորման սկզբունքի.

Ընդհանուր առմամբ, պարզ դարձավ, որ աշխատանքը պահպանած անձանց թիրախային խումբը՝ անկախ պատերազմին մասնակցության հանգամանքից, ընդհանուր առմամբ, համարձակ է իր դիրքորոշումներն արտահայտելու մեջ, չնայած աչքի է ընկնում որոշակի արհամարհական վերաբերմունքով հետազոտողի կողմից բարձրացված հարցադրումների հանդեպ: Գործազուրկ և անօթևան անձանց թիրախային խմբերում մարդկանց պատասխանների հուզական հագեցվածությունը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ հիմնախնդրի բարձրաձայնումը կուտակված դժգոհությունն ու սպասումներն արտահայտելու միջոց է: Նման հուզական արձագանքը հուշում է մեզ, որ հետագա ուսումնասիրություններում անհրաժեշտ է բացահայտել նաև հետպատերազմական շրջանում անոմիայի և հոգեբանական պաշտպանական մեխանիզմների փոխկապվածությունը: Հիմնախնդրի հադեպ հետազոտվողների վերաբերմունքը պատկերավոր կերպով արտահայտեց թիրախային տարբեր խմբերում անոմիայի հատկանիշները՝ կախված պատերազմին մասնակցության աստիճանից և կորուստ ունենալու հանգամանքից: Հետպատերազմական շրջանի անոմիկ հատկանիշները, որքան էլ որ նկատվել են բոլոր թիրախային խմբերում, այդուհանդերձ, առավել ցայտուն դրսևորվեցին անհետ կորածների ընտանիքներում, որոնց պատասխաններում գերիշխում էր անորոշությունը, ապագայի հադեպ սպասումների ձևակերպման անկարողությունը:

Հետպատերազմական շրջանում անոմիայի հատկանիշները դրսևորվել են հարցվողների շարժումների անկայունությամբ ռիթմի և խտության հատկանիշներով, սուղ բառապաշարով, հաճախ կիրառվող բառերը կրկնվելու միտումով, խոսքի միատարրությամբ, մեկ թեմայի շուրջ խոսքի ֆիքսվածությամբ, լոգոնևրոզի տարբեր դսևորումներով: Ընդհանուր առմամբ կիրառված մեթոդների արդյունքում բացահայտվել են հետպատերազմական անոմիայի այնպիսի հատկանիշներ, ինչպիսիք են պատասխանների անորոշությունը, ապագայի հանդեպ սպասումների ձևակերպման դժվարությունները կամ անկարողությունը, ապագա անելիքների հանդեպ թերահավատությունը և պահանջմունքների որոշակի սահմանափակումը: